Γονείς

Η σημασία της πνευματικής ιδιοκτησίας στη σύγχρονη εποχή είναι αναμφισβήτητα τεράστια για τον πολιτισμό και την οικονομία μιας χώρας αλλά και για την ίδια την κοινωνία. Ο σεβασμός και η προστασία της πνευματικής ιδιοκτησίας και των συγγενικών δικαιωμάτων αφενός εξασφαλίζουν την περαιτέρω δημιουργία, παραγωγή και διάδοση των έργων και αφετέρου δηλώνουν κοινωνική ευθύνη, καλλιέργεια, μόρφωση και υπευθυνότητα.

Στα παραπάνω καθοριστικός είναι και ο ρόλος του γονέα. Αναγνωρίζοντας τη σημασία του γονέα στη διαμόρφωση της προσωπικότητας και του χαρακτήρα των παιδιών, ο Οργανισμός Πνευματικής Ιδιοκτησίας συνέταξε τον παρόντα Οδηγό ως μέρος μιας σειράς ενημερωτικών οδηγών (για δασκάλους, για παιδιά δημοτικού, για παιδιά γυμνασίου – λυκείου) με σκοπό να δώσει απαντήσεις σε βασικά ερωτήματα για την πνευματική ιδιοκτησία και τα συγγενικά δικαιώματα.

Για περαιτέρω πληροφορίες σχετικά με την πνευματική ιδιοκτησία και τα συγγενικά δικαιώματα μπορείτε να επικοινωνείτε με τον ΟΠΙ ή να επισκέπτεστε την ιστοσελίδα του (opi.gr).

1. Τί είναι η πνευματική ιδιοκτησία;

Πνευματική ιδιοκτησία ονομάζεται το δικαίωμα που έχει ο δημιουργός ενός έργου του πνεύματος πάνω σε αυτό, δηλαδή το δικαίωμα που τού δίνει τη δυνατότητα να ελέγχει τη χρήση του έργου του.

Η πνευματική ιδιοκτησία αναφέρεται, επίσης, στο σύνολο των κανόνων που ρυθμίζουν το δικαίωμα αυτό και αποσκοπούν στην προστασία των δημιουργών και των δικαιούχων των συγγενικών δικαιωμάτων.

2. Και γιατί είναι σημαντικό να προστατεύεται;

Η πνευματική ιδιοκτησία είναι πολύ σημαντική για την ανθρώπινη δημιουργικότητα, γιατί εξασφαλίζει την επιβίωση των δημιουργών και τούς δίνει κίνητρα για περαιτέρω δημιουργία.

Επίσης, προσφέρει αναγνώριση και σεβασμό στους δημιουργούς. Η πνευματική ιδιοκτησία τούς παρέχει τα μέσα και τον τρόπο να αξιοποιήσουν τα έργα τους χωρίς εξαρτήσεις από τρίτους, δίνοντας σε αυτούς τη δυνατότητα να έχουν ένα ανεξάρτητο επάγγελμα.

Αυτό συντελεί τελικά στη δημιουργία και στην απόλαυση περισσότερων πολιτιστικών αγαθών σε όλο τον κόσμο. Βοηθά στην ανάπτυξη της τέχνης, του πολιτισμού και της οικονομίας.

3. Τί ακριβώς προστατεύει όμως;

Η πνευματική ιδιοκτησία προστατεύει κάθε πρωτότυπο έργο, δηλαδή, κάθε πρωτότυπο πνευματικό δημιούργημα λόγου, τέχνης ή επιστήμης που εκφράζεται με οποιαδήποτε μορφή.

Έργα θεωρούνται, ιδίως, τα γραπτά (μυθιστορήματα, χρονογραφήματα, ποιήματα, παραμύθια, σενάρια, στίχοι τραγουδιών, επιστημονικά συγγράμματα κ.ά.) ή προφορικά κείμενα (π.χ. διαλέξεις), οι μουσικές συνθέσεις, τα θεατρικά έργα, οι χορογραφίες, τα οπτικοακουστικά έργα (ταινίες, ντοκιμαντέρ, βιντεοκλίπ, κινούμενα σχέδια κ.ά.), τα έργα των εικαστικών αλλά και εφαρμοσμένων τεχνών (πίνακες ζωγραφικής, γλυπτά, χαρακτικά, εικονογραφήσεις, σχέδια κοσμημάτων και επίπλων, κούκλες κ. ά.), τα αρχιτεκτονικά έργα και οι φωτογραφίες. Επίσης, οι μεταφράσεις, οι διασκευές και οι συλλογές έργων ή απλών γεγονότων και στοιχείων, όπως οι εγκυκλοπαίδειες, οι ανθολογίες κ.ά. Τέλος, έργα θεωρούνται και οι βάσεις δεδομένων, οι ιστοσελίδες και τα προγράμματα ηλεκτρονικών υπολογιστών.

Ορισμός της πρωτοτυπίας δεν δίνεται στον νόμο. Έχει ωστόσο επικρατήσει ότι πρωτότυπα είναι τα έργα εκείνα που δεν μπορεί κάποιος τρίτος υπό παρόμοιες συνθήκες και με τον ίδιο σκοπό στο μυαλό του να καταλήξει στο ίδιο δημιουργικό αποτέλεσμα (κριτήριο της στατιστικής μοναδικότητας).

Σημαντικό είναι να θυμόμαστε ότι οι ιδέες ως ιδέες δεν προστατεύονται, ώστε να διασφαλίζεται η ελεύθερη κυκλοφορία τους για την προώθηση και την εξέλιξη της προόδου. Άρα, απαραίτητη προϋπόθεση για την προστασία είναι το έργο να έχει αποτυπωθεί σε μια συγκεκριμένη πρωτίστως μορφή. Με άλλα λόγια δεν προστατεύεται η ιδέα αλλά η συγκεκριμένη έκφραση που αποτυπώνεται σε κάποια μορφή. Για παράδειγμα, δεν προστατεύεται η ιδέα μου να γράψω ένα ποίημα βασιζόμενος στις 4 εποχές του χρόνου. Όταν, όμως, η ιδέα μου αποκτήσει συγκεκριμένη μορφή, και μάλιστα πρωτότυπη, και γράψω το ποίημα, το έργο που θα προκύψει προστατεύεται με δικαίωμα πνευματικής ιδιοκτησίας.

4. Τί δεν προστατεύεται;

Εκτός από τις ιδέες, δεν προστατεύονται οι μαθηματικοί τύποι, οι διαδικασίες και οι μέθοδοι, διότι συγγενεύουν περισσότερο με τις ιδέες παρά με τα έργα, και συνεπώς η απαγόρευση χρήσης τους δεν θα επέτρεπε την εξέλιξη και την πρόοδο. Επίσης, δεν προστατεύονται με δικαίωμα πνευματικής ιδιοκτησίας οι πληροφορίες, που δεν περιλαμβάνουν καμία πρωτοτυπία, τα απλά γεγονότα, οι ειδήσεις, οι εκφράσεις της λαικής παράδοσης (π.χ. τα παραδοσιακά ποιήματα, τα γνωμικά, οι παροιμίες, οι παραδοσιακοί χοροί), τα διοικητικά έγγραφα και οι νόμοι.

5. Τί είναι τα συγγενικά δικαιώματα;

Τα συγγενικά δικαιώματα είναι δικαιώματα που παρέχουν προστασία στα πρόσωπα εκείνα (φυσικά ή νομικά), που συνεισφέρουν στην εμπορική παραγωγή, στην ερμηνεία, στην εκτέλεση και διάθεση των έργων είτε παρουσιάζοντάς τα στο κοινό είτε επενδύοντας οικονομικά στην εκμετάλλευση και διάδοσή τους. Οι συνεισφορές αυτών των προσώπων δεν πληρούν τις απαραίτητες προϋποθέσεις για να τους αναγνωριστεί δικαίωμα πνευματικής ιδιοκτησίας. Παίζουν, ωστόσο, καθοριστικό ρόλο στην ερμηνεία, μεσολάβηση, παραγωγή, διάδοση και εκμετάλλευση των έργων και για αυτό η προστασία τους κρίνεται εξίσου σημαντική.

Σημείωση:

Η προστασία των συγγενικών δικαιωμάτων είναι ανεξάρτητη από την προστασία της πνευματικής ιδιοκτησίας, υπάρχει παράλληλα με αυτήν και την αφήνει ανεπηρέαστη.

6. Τί ακριβώς περιλαμβάνει το δικαίωμα πνευματικής ιδιοκτησίας;

Το δικαίωμα πνευματικής ιδιοκτησίας περιλαμβάνει το περιουσιακό και το ηθικό δικαίωμα.

Το περιουσιακό δικαίωμα δίνει στον δημιουργό τη δυνατότητα να εκμεταλλευθεί οικονομικά το έργο του, όπως, για παράδειγμα, να το αναπαράγει, να το θέσει σε κυκλοφορία, να το μεταφράσει ή και να το ανεβάσει στο διαδίκτυο.

Το ηθικό δικαίωμα απορρέει από την προσωπική σχέση του δημιουργού με το έργο του. Το δικαίωμα αυτό περιλαμβάνει, μεταξύ άλλων, το δικαίωμα του δημιουργού να δημοσιεύει το έργο του όταν και όπως αυτός κρίνει, να αναγνωρίζεται ως ο δημιουργός του και να μην ανέχεται παρέμβαση ή τροποποίηση σε αυτό.

7. Ποια είναι η διάρκεια του δικαιώματος πνευματικής ιδιοκτησίας;

Η πνευματική ιδιοκτησία δεν διαρκεί για πάντα. Διαρκεί όσο η ζωή του δημιουργού και για 70 χρόνια μετά τον θάνατό του. Αυτός είναι ο λόγος που ορισμένα έργα έχουν περάσει πλέον στη δημόσια σφαίρα, που σημαίνει ότι μπορούν να αναπαράγονται ελεύθερα χωρίς να χρειάζεται η άδεια του δημιουργού τους.

Προσοχή:

Το περιουσιακό δικαίωμα λήγει. Το ηθικό δικαίωμα αντίθετα, και συγκεκριμένα το δικαίωμα της πατρότητας και το δικαίωμα της ακεραιότητας του έργου, δεν έχουν χρονικό περιορισμό και δεν λήγουν ποτέ. Μετά τη λήξη προστασίας του περιουσιακού δικαιώματος (ήτοι 70 χρόνια μετά το θάνατο του δημιουργού), το Υπουργείο Πολιτισμού είναι αρμόδιο για την άσκηση των δυο αυτών εξουσιών του ηθικού δικαιώματος.

8. Ωραία, γιατί είναι σημαντικό όμως να μάθω στο παιδί μου για την πνευματική ιδιοκτησία;

Η πνευματική ιδιοκτησία μας αφορά όλους. Μπορεί για παράδειγμα το κατέβασμα τραγουδιών ή ταινιών από το διαδίκτυο να είναι πλέον τόσο συχνό φαινόμενο, ώστε να μας φαίνεται φυσιολογικό, αλλά αυτό δεν σημαίνει πως τέτοιου είδους ενέργειες παύουν να είναι παράνομες.

Όλα τα παιδιά είναι πλέον από πολύ μικρή ηλικία εξοικειωμένα με το διαδίκτυο και τις νέες τεχνολογίες και χρησιμοποιούν ευρέως τις διάφορες πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης (facebook, youtube, instagram κοκ). Είναι επομένως πολύ σημαντικό να συνειδητοποιήσουν ποια είναι η σωστή και επιτρεπτή χρήση τους, ώστε να προστατεύουν τα δικαιώματά τους και το υλικό που μοιράζονται στο διαδίκτυο, αλλά και να μην καταπατούν τα δικαιώματα των άλλων.

9. Πώς μπορώ να του εξηγήσω τι μπορεί και τι δεν μπορεί να κάνει;

Θα μπορούσαμε να εξηγήσουμε τις πιθανές οικονομικές και νομικές κυρώσεις αλλά το βασικό είναι να εξηγήσουμε στα παιδιά τη σημασία του σεβασμού προς κάθε έργο που αποτελεί πνευματικό δημιούργημα και κάθε δημιουργό αυτού. Για αυτό ο καλύτερος τρόπος είναι να προσεγγίσουμε το θέμα μέσα από παραδείγματα της καθημερινότητάς μας.

Κάθε καλλιτεχνική ή πολιτιστική εκδήλωση που παρακολουθούμε με τα παιδιά μας είναι μια καλή αφορμή να συζητήσουμε το θέμα και να τους εξηγήσουμε με απλά παραδείγματα τη σημασία της πνευματικής ιδιοκτησίας και των συγγενικών δικαιωμάτων.

10. Δηλαδή;

Την επόμενη φορά που θα παρακολουθήσετε μαζί μια ταινία στον κινηματογράφο, μια παράσταση στο θέατρο, θα ακούσετε μουσική στο σπίτι ή θα διαβάσετε ένα βιβλίο εξηγήστε τους (α) ποιοι είναι οι δημιουργοί και ποιοι οι δικαιούχοι συγγενικών δικαιωμάτων και (β) για ποιο λόγο είναι σημαντικό να σεβόμαστε τα δικαιώματά τους.

Ρωτήστε τα παιδιά εάν τους άρεσε η ταινία και εάν πιστεύουν πως αυτός που την έφτιαξε θα πρέπει να ανταμειφθεί για τον κόπο του και να αναγνωριστεί από το κοινό για τη δουλειά του. Συζητείστε μαζί τους τη σημασία αυτής της ανταμοιβής, ώστε ο δημιουργός να έχει τη θέληση αλλά και τα μέσα να δημιουργήσει μια επόμενη ταινία που θα μπορούμε να απολαύσουμε. Εάν δεν ανταμειφθεί, θα έχει τη διάθεση να κάνει ένα νέο έργο; Και εάν σταματήσει να δημιουργεί ταινίες, γιατί δεν θα έχει πια τα μέσα, τί θα σημαίνει αυτό για εμάς; Θα μας άρεσε να μην υπάρχουν ωραίες ταινίες ή καλή μουσική να ακούσουμε;

Παράδειγμα:

  1. Ταινία: «Τα μυαλά που κουβαλάς»Α. Πνευματικοί δημιουργοί: Οι βασικοί σκηνοθέτες της ταινίας (Pete Docter και Ronnie Del Carmen) θεωρούνται και οι δημιουργοί της και έχουν το περιουσιακό και ηθικό δικαίωμα εκμετάλλευσης του έργου. Η συνήθης πρακτική βέβαια ορίζει πως ορισμένες από τις εξουσίες του περιουσιακού δικαιώματος μεταβιβάζονται βάσει συμβάσεως στον παραγωγό της ταινίας. < br/> Ωστόσο, ο συγγραφέας του σεναρίου ή ο μουσικοσυνθέτης της μουσικής που συνοδεύει την ταινία, για παράδειγμα, παραμένουν οι δημιουργοί των αυτοτελών έργων που έχουν συμπεριληφθεί στην ταινία (σενάριο, μουσική), ασχετώς αν αυτά δημιουργήθηκαν στο πλαίσιο της ή προγενέστερα.Β. Δικαιούχοι συγγενικών δικαιωμάτων: Το στούντιο παραγωγής της ταινίας (Pixar Studios), οι καλλιτέχνες που ενσαρκώνουν φωνητικά τους ήρωες της ταινίας, οι καλλιτέχνες που κάνουν τη μεταγλώττιση των διαλόγων στα ελληνικά, οι τραγουδιστές που ερμηνεύουν τους τίτλους αρχής είναι όλοι δικαιούχοι συγγενικών δικαιωμάτων.
  2. CD με μουσική: «Ο Τεμπέλης Δράκος Και Άλλες Ιστορίες»Α. Πνευματικοί δημιουργοί: Δημιουργός του CD είναι ο μουσικοσυνθέτης Γιώργος Χατζηπιερής.Β. Δικαιούχοι συγγενικών δικαιωμάτων: Δικαιούχοι συγγενικών δικαιωμάτων είναι όλοι οι καλλιτέχνες που συμμετέχουν στο έργο ερμηνεύοντας τα τραγούδια του δημιουργού, όπως οι Ελευθερία Αρβανιτάκη, Διονύσης Σαββόπουλος, Φοίβος Δεληβοριάς, καθώς και η δισκογραφική εταιρία παραγωγής (Universal).
  3. Βιβλίο: «Η τελευταία μαύρη γάτα»Α. Πνευματικοί Δημιουργοί: Δημιουργός του έργου είναι ο συγγραφέας του, Ευγένιος Τριβιζάς, ο οποίος με επιφύλαξη της συμφωνίας που έχει συνάψει με τον εκδότη του έργου έχει το περιουσιακό και ηθικό δικαίωμα επί του βιβλίου.Β. Δικαιούχοι συγγενικών δικαιωμάτων: Συγγενικά δικαιώματα αναγνωρίζονται στον εκδότη του βιβλίου (εκδόσεις Πατάκη) αλλά και στον καλλιτεχνικό επιμελητή.

Μια καλή ιδέα είναι να βάλουμε το ίδιο το παιδί στη θέση του δημιουργού. Μια ζωγραφιά που έκανε στο σχολείο, το τελευταίο θεατρικό που συμμετείχε ή η έκθεση που έγραψε και επαίνεσε η δασκάλα είναι όλα καλές αφορμές να συζητήσετε για το πως θα ένιωθε εάν ένας συμμαθητής του τού «έκλεβε» τη δουλειά και την παρουσίαζε ως δική του, εισπράττοντας έτσι αυτός τον έπαινο της δασκάλας και την αναγνώριση των συμμαθητών του.

Τέλος, ρωτήστε τα παιδιά από που ακούν την αγαπημένη τους μουσική, βλέπουν ταινίες ή παρακολουθούν τη σειρά που προτιμούν και αναζητήστε μαζί τους εάν το περιεχόμενο αυτό είναι νόμιμο και έχει λάβει τη σχετική άδεια από τον δημιουργό ή όχι. Κάντε μαζί μια έρευνα για να βρείτε τους παρόχους που διανέμουν νόμιμο περιεχόμενο και συζητείστε γιατί είναι σημαντικό να μην επιλέξει το παράνομο περιεχόμενο, παρότι έχει την πρόσβαση σε αυτό.

11. Τί ισχύει με τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης;

Ως μέσα κοινωνικής δικτύωσης εννοούμε όλα τα μέσα του διαδικτύου που αφορούν στην ανταλλαγή πληροφοριών και τη διάδραση με άλλους. Περιλαμβάνουν ιστοσελίδες κοινωνικής δικτύωσης (Facebook, Twitter, Instagram, Myspace, LinkedIn κ.α.), ιστοσελίδες με περιεχόμενο που δημιουργούν οι χρήστες (user generated content) (π.χ. blogs, wikis, YouTube), μηχανές αναζήτησης (Google, Bing, Yahoo κ.α.), προγράμματα ανταλλαγής αρχείων (π.χ. LimeWire, Flickr) και κάποια άλλα είδη ψυχαγωγικού λογισμικού, εικονικής πραγματικότητας και σχετικών διαδραστικών υπηρεσιών (π.χ. Second Life και World of Warcraft), με άλλα λόγια προγράμματα που χρησιμοποιούνται ευρέως και από τα παιδιά.

Οι κανόνες πνευματικής ιδιοκτησίας ισχύουν για τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, όπως ισχύουν και σε κάθε άλλη περίπτωση. Επομένως, το παιδί ως χρήστης αυτών των σελίδων θα πρέπει να είναι προσεκτικό ως προς το υλικό που επιλέγει να αναδημοσιεύσει. Έργα τρίτων, όπως για παράδειγμα φωτογραφίες συμμαθητών του, ηχητικά κλιπ του αγαπημένου του καλλιτέχνη, βίντεο από την τελευταία ταινία που είδε κ.λπ., δεν μπορούν ελεύθερα να αναπαράγονται ή να αναδημοσιεύονται χωρίς τη σχετική άδεια του δημιουργού ή του αρχικού δικαιούχου του έργου. Αντίστοιχα, όμως, προστατεύονται και τα έργα των οποίων δημιουργός είναι το παιδί. Οι φωτογραφίες με τους φίλους του, τα κείμενα που δημοσιεύει, τυχόν οπτικοακουστικό υλικό που μπορεί να έχει δημιουργήσει το ίδιο δεν μπορούν να χρησιμοποιηθούν ελεύθερα από τρίτους, να αναπαραχθούν ή να τροποποιηθούν χωρίς την άδειά του. Είναι σημαντικό το παιδί να γνωρίζει ότι οι δημιουργίες του προστατεύονται και να μην διστάζει να διεκδικεί την προστασία αυτή.

Ωστόσο, καθώς οι περισσότερες πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης έχουν την έδρα τους σε χώρες του εξωτερικού, η καθεμιά εφαρμόζει το δίκαιο εκείνο που έχει συμφωνήσει με τους χρήστες της στη μεταξύ τους σύμβαση (ως «σύμβαση» νοείται η αποδοχή των όρων χρήσης στην οποία προβαίνουμε κατά το άνοιγμα λογαριασμού στην κάθε πλατφόρμα) και το οποίο συνήθως είναι διαφορετικό από το ελληνικό.

Είναι καλό, επομένως, να διαβάζει κανείς τους όρους χρήσης τους (συμπεριλαμβανομένων αυτών που αναφέρονται στα πνευματικά δικαιώματα), ώστε να γνωρίζει τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις του, καθώς και τις δυνατότητες που τού δίνονται σε περίπτωση που θέλει να ρωτήσει κάτι, να διαμαρτυρηθεί ή να προσφύγει στους διαχειριστές της πλατφόρμας.

12. Υπάρχει κάτι άλλο που πρέπει να προσέξω;

Είναι σημαντικό να θυμόμαστε πως ό,τι βρίσκεται στο διαδίκτυο δεν σημαίνει ότι είναι ελεύθερο να το χρησιμοποιήσουμε. Τα περισσότερα παιδιά είναι σήμερα ενεργοί χρήστες του διαδικτύου και των ιστοσελίδων κοινωνικής δικτύωσης, ανταλλαγής αρχείων και άλλων διαδραστικών υπηρεσιών. Θα πρέπει, επομένως, να τους υπενθυμίζουμε να προσέχουν από που προέρχεται και σε ποιον ανήκουν τα δικαιώματα του υλικού που μοιράζονται. Το ίδιο φυσικά ισχύει και για τα δικά τους έργα, τα οποία προστατεύονται εξίσου από προσβολές τρίτων.

Περισσότερες πληροφορίες για το ζήτημα της σωστής χρήσης του διαδικτύου και της ενημέρωσης των παιδιών σχετικά με αυτό, μπορούμε να βρούμε στο παρακάτω λινκ: saferinternet.gr

13. Πού μπορώ να μάθω να μάθω περισσότερα για την πνευματική ιδιοκτησία;

Είναι σημαντικό να θυμόμαστε πως ό,τι βρίσκεται στο διαδίκτυο δεν σημαίνει ότι είναι ελεύθερο να το χρησιμοποιήσουμε. Τα περισσότερα παιδιά είναι σήμερα ενεργοί χρήστες του διαδικτύου και των ιστοσελίδων κοινωνικής δικτύωσης, ανταλλαγής αρχείων και άλλων διαδραστικών υπηρεσιών. Θα πρέπει, επομένως, να τους υπενθυμίζουμε να προσέχουν από που προέρχεται και σε ποιον ανήκουν τα δικαιώματα του υλικού που μοιράζονται. Το ίδιο φυσικά ισχύει και για τα δικά τους έργα, τα οποία προστατεύονται εξίσου από προσβολές τρίτων.

Για περισσότερες πληροφορίες μπορείς να επισκεφθείς την ιστοσελίδα του Οργανισμού Πνευματικής Ιδιοκτησίας opi.gr και εδώ.